к.ю.н., адвакат Віталь Каляда
DISCLAIMER: Дадзены аналіз з’яўляецца прыватнай апініяй праўнай. Афіцыйнае тлумачэньне Канстытуцыі можа даваць толькі парлямэнт Рэспублікі Беларусь.
Мабыць ніхто з беларускіх грамадзянаў не будзе аспрэчваць тое, што “падатак на дармаедства” стаў адзін з найбольш абмяркоўваемых і адыёзных заканадаўчых актаў. Частка грамадзтва выступіла “за”, значная частка рэзка “супраць”. Асабіста аўтар падтрымлівае пазіцыю таго, што кожны чалавек, які сапраўды мае грошы, павінен удзельнічаць у фінансаваньні агульных для ўсяго грамадства вытратаў: сацыяльнай інфраструктуры, бязьпекі грамадзянаў, медыцыны і базавай адукацыі.
Аўтар нават не згодны з прапановамі дзяржаўных устаноў даць ільготы мацярком, якія да сямі лет сядзяць з дзецкамі й не працуюць – па простай прычыне таго, што гэта ставіць у няроўнае становішча тых жанчын, якія не могуць дазволіць сабе сядзець з дзецкамі да сталага веку, а змушаны працаваць і даваць грошы на агульны кацёл інфраструктурнай сферы. А калі жанчына праз багатага мужа, напрыклад, можа сабе дазволіць займацца дзецьмі і не працаваць, то значыць муж можа сабе дазволіць заплаціць і за сваю жонку адпаведны збор. Цалкам як у ЗША, ніхто тваю жонку не прымушае працаваць, купі ей мэдычныю страхоўку і ніхай сядзіць дома.
Аднак зараз вельмі часта ў розных дыскусіях магчыма пачуць пра канстытуцыйнасць “падатку на дармаедства”. Ці так гэта?
З юрыдычнага пункту гледжаньня, «падатак на дармаедства» з’яўляецца не падатакам, а зборам. Праўная падпора збору – Дэкрэт Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь №3 ад 2 красавіка 2015 года (надалей – Дэкрэт #3).
Юрыдычная повязь дадзенага збору з Канстытуцыяй звычайна абгрунтоўваць спасылкаю на арт. 56 Канстытуцыі – Грамадзяне Рэспублікі Беларусь абавязаны прымаць удзел у фінансаваньні дзяржаўных вытратаў шляхам сплоты дзяржаўных падаткаў, мытаў (рас. пошлин) і іншых плацяжоў.
Як бачым, што ў тэксце гэтага артыкулу Канстытуцыі нідзе німа словаў пра “зборы”. Артыкул аперуе трыма словамі – падатак, мыта, іншы плацёж. Такім чынам, на першы погляд сытуацы выглядае наступным чынам:
збор ≠ падатак
збор = мыта? ч.2, арт. 6 Падатковага Кодэкса Рэспублікі Беларусь
збор = іншы плацёж?
падатак, мыта = абавязковы плацёж ч.2, арт. 6 Падатковага Кодэкса Рэспублікі Беларусь.
Дэкрэт #3 – адназначна класіфікуе гэты збор, як падатаковы. Гэта вынікае са зьместу арт.2 дадзенага дэкрэту.
Част. 2, арт. 6 Падатковага Кодэксу Рэспублікі Беларусь адзначае што, зборам (мытам) – з’яўляецца абавязковы плацёж у рэспубліканскі і (альбо) мясцовы бюджэт, які спаганяецца з арганізацыі і фізічных асобаў, як правіла, у выглядзе адной з умоваў выкананьня ў адносінах да іх дзяржаўнымі ворганамі….. дзеяньняў, якія маюць юрыдычныя наступствы, улучаючы, прадстаўленьне пэўных правоў альбо выдачу спецыяльных дазволаў (ліцэнзій), альбо ў сувязі з увозам альбо вывазам тавараў на тэрыторыю (з тэрыторыі) Рэспублікі Беларусь.
Такім чынам, прэпаруючы дадзеную норму, можна зрабіць выснову, што ч.2, арт. 6 замацоўвае аднолькавую прававую прыроду мыта а збору. Артыкул 56 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь аб зборах нічога не кажа й пасьля словаў “мыта” не даецца тлумачэньне ў косках, што збор – роўны ў прававым сэнсе мыту для мэтаў дадзенага артыкула, як гэта робіць ч.2, арт. 6 Падатковага Кодэксу.
Датагож зьвернем увагу, што Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь аперуе, калі трэба й тэрмінам “абавязковы плацёж”, напрыклад арт. 133 Канстытуцыі аб структуры бюджэту, гэта значыць, што заканадаўца ўжываючы ў арт. 56 Канстытуцыі выразу “іншых плацяжоў” наўумысна не канстатуе іх абавязковы характар.
Патрэба адзначыць, што у перыяд прыняцьця Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, дзеючае на той час падатковае заканадаўства, адназначна падзяляла паміж сабой тэрмін “мыта” і тэрмін “збор”. Гэта ясна вынікае, напрыклад, з прэамбулы і зьместу артыкулаў Закона Рэспублікі Беларусь ад 20 снежня 1991 году № 1323-ХІІ “Аб падатках і зборах, якія ўзымаюцца ў бюджэт Рэспублікі Беларусь” (у рэд. Законаў Рэспублікі Беларусь ад 22.12.1992 N 2061-XII, ад 10.12.1993 N 2634-XII) (далей – Закон “Аб падатках і зборах”), а таксама з нарматыўнай тагачаснай практыкі.
Разам з тым сэнсавае ядро сучаснага беларускага мыта (збору) у сэнсе ч.2, арт. 6 Падатковага Кодэксу Рэспублікі Беларусь утварае наступны канструкт: “які спаганяецца з арганізацыі і фізічных асобаў, як правіла, у выглядзе адной з умоваў выкананьня ў адносінах да іх дзяржаўнымі ворганамі….. дзеяньняў, якія маюць юрыдычныя наступствы, улучаючы, прадстаўленьне пэўных правоў альбо выдачу спецыяльных дазволаў (ліцэнзій), альбо ў сувязі з увозам альбо вывазам тавараў”.
То бок, мыта (як і збор) гэта:
а) абавязковы плацёж;
б) які не з’ўляецца падаткам;
в) якія спаганяецца з арганізацыі альбо фізычнай асобы;
г) аплота якога адна з ўмоваў выкананьня дзяржаўнымі ворганамі дзеяньняў, што маюць юрыдычныя наступствы;
д) калі не г) – альбо ў сувязі з увозам альбо вывазам тавараў;
ж) элемент “як правіла” у тым сэнсе што, як правіла прысутнічаюць элементы “г” альбо “д”.
З гэтага вынікае што мыта і збор маюць аднолькавую прававую прыроду. Некаторыя даследчыкі на тэарытычным узроўні нават характэрызуюць мыта як від збору, альбо наадварот. Аднак у любым выпадку гэта не зусім раўназначныя тэрміны.
Збор Дэкрэта #3 у гэтым плане з’яўляецца нетыповым зборам бо па першае ў ім адсутнічаюць элементы “г” альбо “д” , па другое ў ім прысутнічае як элемент абкладаньня ў тым ліку “негатыўныя дзеяньні” – “неўдзел грамадзянаў у фінансаваньні дзяржаўных вытратаў” альбо “недастатковыя дзеяньні” – “удзел у гэткім фінансаваньні мней ад 183 дзён” у гэтым падатковым перыядзе.
Такім чынам, сам канструкт збору ўведзенага Дэкрэтам #3 з’яўляецца нетыповым і не ўваходзіць у “як правіла”.
Асабліва трэба засяродзіцца на тым, чаму збор не з’яўляецца сынонімам мыта, хаця ў ч.2, арт.6 Падатковага Кодэксу РБ слова мыта стаіць у дужках пасьяла слова збор. Справа ў тым, што размяшчэньне тэрміну ў косках не дае 100% падабенства з пункту гледжаньня юрыдычнай тэкнікі і правілаў усходнеславянскіх моваў. У косках прыводзіцца альбо аналаг, на які таксама распаўсюджваецца дадзены канструкт прававы:
Напрыклад: нарматворчы ворган (службовая асоба) – арт. 1 Закону “Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь”. То бок – такія правы мае, як і сам нарматворчы ворган, так і пэўная службовая асоба дадзенага воргану.
Альбо даецца тлумачэньне:
Цяжкія наступствы (выбух, падпал, затапленьне а йнш.) – арт. 4 Крымінальнага Кодэксу Рэспублікі Беларусь. Таксама, у самім законе “Аб падатках і зборах” утрымліваюцца і йншыя прыклады – зямельны падатак (плата за зямлю). У адпаведнасьці з арт. 3 Закона “Аб плацяжах за зямлю” 18 сьнежня 1991 г. N 1314-XII (з наступнымі зьмяненьнямі а даткамі) плата за зямлю спаганяецца штогадова ў форме зямельнага падатку альбо арэнднай платы. Такім чынам у косках прыводзіцца тэрмін “плата за зямлю”, які не з’яўляецца абсалютна ідэнтычным тэрміну “зямельны падатак”, а больш шырэйшы за яго
Такая практыка напісаньня юрыдычных тэкстаў была й у 1994 годзе, пад час прыняцьця Канстытуцыі. Гэта характэрная рыса савецкай нарматворчай традыцыі напісаньня тэкстаў нарматыўных актаў.
Такім чынам можна канстатаваць наступнае. У тэксце Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь у артыкуле 57 – на які спасылаюцца даводзячы канстытуцыйнасьць дадзенай нормы адсутнічае ўзгадваньне такога падатковага інструмэнту, як збор.
На час прыняцьця Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 году, тэрмін “збор” і тэрмін “мыта” (рас. пошлина) – добра вядомыя падатковаму заканадаўству Рэспублікі Беларусь, хоць і не маюць дакладна акрэсьленных вызначальных прыкметаў. Дарэчы, гэткіх прыкметаў і прынцыповай розніцы паміж “зборам” і “мытам”, замацаваных на заканадаўчым узроўні німа й зараз. Таму йх прынцыповую адрознасьць можна выявіць толькі дэ-факта праз колькасны аналіз дзеючых актаў аб зборах і мытах.
Такім чынам, зыходзячы з літаральнага тлумачэньня Канстытуцыі можна казаць што збор, як форма абавязковага ўдзелу ў дзяржаўных вытратах не прадугледжана Канстытуцыяй у простай (рас. прямой) форме.
Адзіным аргумантам на карысьць канстытуцыйнасьці збору, застаецца магчымасьць аднесьці яго да “йншых плацяжоў”.
Заканадаўства, якое дзейнічала на час прыняцьця Канстытуцыі выразна адрозьнівала гэтыя тэрміны. Так яшчэ ў прэамбуле закону “Аб падатках і зборах” ішла гаворка аб тым, што “акрамя падаткаў і збораў, прадугледжаных гэтым Законам, у бюджэт Рэспублікі Беларусь ідуць усталяваныя заканадаўствам непадатковыя плацяжы”. У ч.2, артыкула 1 Закона “Аб падатках і зборах” – вызначаецца, што ўлік плацельшчыкаў падаткаў і “іншых абавязковых плацяжоў у бюджэт ажыццяўляюцца ў Дзяржаўным рэестры падаткаплацельшчыкаў”. У артыкуле 9 гэтага ж Закону таксама яшчэ некалькі раз сустракаецца выраз “іншыя абавязковыя плацяжы”. Гэта сьведчыць аб тым, што заканадаўца, калі лічыў неабходным заўсёды падкрэсьліваў, што гаворка йдзе аб абавязковых плацяжах.
На гэтую заўвагу, можна прывесьці контраргумант, што тэрмін “плацёж” шырэйшы ад тэрміну “абавязковы плацёж” альбо “іншы абавязковы плацёж” і ў яго ўваходзяць і гэтыя віды плацяжоў таксама. Аднак тады вынікае, што ў абавязак грамадзяніна ўваходзіць ажыцьцяўленьне ўсіх магчымых плацяжоў у тым ліку прыватнага характара.
Аднак калі ўлічыць рэаліі ў якіх прымалася Канстытуцыя 1994 года можна зразумець аб якіх плацяжах ішла гаворка, напрыклад аб тых жа плацяжах арэндных у апдаведнасьці з раней узгаданым законам “Аб плацяжах за зямлю” 18 сьнежня 1991 г. N 1314-XII. Таксама, гэта пацьвярджаецца й аналізам арт. 4 Закона аб дзяржаўным бюджэце Рэспублікі Беларусь на 1994 год, у якім ідзе гаворка аб арэндных плацяжах і плацяжах з фонду аплаты працы. Там жа, у плане прыбыткаў і вытратаў бюджэту на 1994 год дакладна ўзгадваюцца й зборы, як крыніца валютных прыбыткаў краіны.
Такім чынам па стане на 1994 года нельга казаць аб тоеснасьці значэньня “плацяжы” і “збор” бо зыходзячы нават з практыкі ўжываньня йх у розных нарматыўных актах краіны нельзя паставіць перад імі адзнаку ідэнтычнасьці альбо роўнасьці.
Калі вярнуцца ў сучаснасьць, то аналіз Падатковага Кодэксу а йншых актаў дзяржаўнага заканадаўства таксама не дае нарматыўнага замацаваньня ўваходжаньня для падатковых мэтаў тэрміну “збор” у больш шырэйшы тэрмін “плацёж”. Збор уваходзіць у больш шырэйшы тэрмін “абавязковы плацёж”, але нарматыўна тэрмін “абавязковы плацёж” не ўваходзіць у больш шырэйшы тэрмін “плацёж”, хаця з пункту гледжаньня лёгікі, такая гіерархія захоўваецца. Але нарматыўна німа закону “Аб плацяжах”, які б дзяліў плацяжы на абязковые і неабавязковыя й надалей класіфікаваў тыпы абавязковых плацяжоў і неабавязковых. Гэта тлумачыцца проста тым, што ў дадзеным выпадку неабходна было б зьвесьці ў адно тэрміналёгію публічнага і прыватанага сэктару. Бо слова “плацёж” можа мець як публічны, так і прыватна-прававы характар.
Прааналізаваўшы практыку выкарыстоўваньня тэрмінаў, мы можам канставаць наступнае. У сучаснай беларускай прававой сыстэме мы маем наступнае:
збор ≠ падатак
збор ≠ мыта -> ч.2, арт. 6 Падатковага Кодэкса РБ
збор ≠ іншы плацёж
Такім чынам, на нашую думку, Дэкрэт #3 не мае безумоўнай повязі з артыкулам 56 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь: “Грамадзяне Рэспублікі Беларусь абавязаны прымаць удзел у фінансаваньні дзяржаўных вытратаў шляхам сплоты дзяржаўных падаткаў, мытаў (рас. пошлин) і іншых плацяжоў”. Гэта не дае адназначных падставаў для размоваў аб неканстытуцыйнасьці дадзенага збору, бо яго супярэчнасьць галоўнаму закону краіны таксама не відавочная, але й прыхільнікам спасылацца на арт. 56 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, як фундамент для Дэкрэта #3 зыходзячы з вышэй прыведзенага аналізу, патрэбна задумацца аб больш дасканалай аргументацыі.
Ну а спецыялістам у сферы юрыдычнай тэхнікі яшчэ ёсьць шмат чаго да ўсканаленьня й выбудаваньня лягічнай і пасьлядоўнай прававой сістэмы з распрацаванай і несупярэчлівай юрыдычнай тэрміналёгіяй.