У дадзеным артыкуле мы б хацелі крыху паразважаць над практыкай прыцягненьня да субсідыйнай адказнасьці, якая йснуе на дадзены момант і што можна зьмяніць, каб гэта было выгодна і бізнэсу й дзяржаве. Мы не прэтэндуем на аб’ектыўнасьць і безапеляцыйнасьць нашых меркаваньняў, аднак лічым, што нашыя заўвагі могуць зрабіць сціплы ўнёсак у развіцьцё гэтага йнстытуту ў айчынным заканадаўстве.
Якая практыка зараз?
Зараз дырэктар фірмы на практыцы адказвае па пазыках фірмы куды часьцей чымсьці ўладальнікі бізнэсу й гэта пры тым, што ў Беларусі німа яшчэ сталай традыцыі незалежнага топ-мэнэджменту й штодзённая аперацыйная дзейнасьць значнай колькасьці прыватных фірмаў пастаянна кантралюецца яе ўладальнікамі, нават калі яны самі й не займаюць пасаду дырэктара. Прычым зачастую, фірма не проста кантралюецца, а дырэктар атрымлівае ад уладальнікаў канкрэтныя йнструкцыі па штодзённай дзейнасьці кампаніі, усе бізнес-ініцыятывы сыходзяць ад уладальнікаў і нават персанал не успрымае дырэктара, як асобу, якая прыймае самастойныя рашэньні. Можна казаць, што дырэктар мусіць усьведамляць гэта й не йсьці на такую фармальную пасаду, але тое што лёгка ў тэорыі, не заўжды лёгка на практыцы. Не заўсёды працаўнік можа адмовіцца на такую прапанову. І ў любым выпадку, закон мусіць быць больш строгі да таго, хто з’яўляецца сапраўдным “аўтарам” негатыўных наступстваў. На практыцы незразумела, каму мы робім лепш, працягваючы да адказнасьці дырэктароў, якія зачастую нават не маюць фактычнай магчымасьці ўплываць на дзейнасьць фірмы. У той жа час, асоба, якая атрымала рэальную выгоду ад вываду актываў і банкруцтва кампаніі – выведзена з пад адказнасьці за такія свае ўчынкі. Нават калі мы прыцягнем да субсідыйнай адказнасьці такога фармальнага дырэктара без фактычных паўнамоцтваў – ці будзе такі прысуд справядлівым у вачах грамадзтва? За кожным судовым рашэньнем стаіць шмат людзей, якія знаёмыя з гэтым рашэньнем. І це не ствараюць такія рашэньні штораз разколіны ў маналіце даверу да правасуддзя й прававых інстытутаў? Ці асоба, якая была прыцягнута да адказнасьці за тое, што нехта йншы атрымаў фактычную выгоду будзе ўспрымаць такое рашэньне справядлівым? Таксама трэба прааналізаваць і ці шмат карысьці ад прыцягненьня такіх асобаў да адказнасьці? Які працэнт выкананьня гэткіх судовых рашэньняў і колькі рэальных грошаў было спагнана?
Субсідыйная адказансьць – гэта від цывільна-прававой адказнасьці, а самое банкрутца – гэта інстытут цывільнага права. Безумоўна, што да падатковых і іншых дзяржаўных установаў прымаюцца палажэньні банкрутнага заканадаўства аб крэдыторах. Але – ключавым з’ўяляецца менавіта тое, што на падатковыя й іншыя дзяржаўныя ворганы моцам юрыдычнай фікцыі пераносяцца цывільна-прававыя ўласьцівасьці крэдытора ў камерцыйным звароце. Штучнасьць гэтай фікцыі – гэта пэўны кампрамісс паміж цывільнай прыродай інстытуту банкруцтва і публічна-прававой прыродай падатковага адміністравання. На нашую думку такі кампраміс носіць досыць спрэчны характар з боку фундаментальнага тэарытычнага аналізу, бо моцам арт. 2 Падатковага Кодэкса Рэспублікі Беларусь – абавязак плаціць падаткі ўсё ж ляжыць на асобах, якія вызнаныя плацельшчыкамі дадзенага падатку. А калі мы кажам аб сумме шкоды, якая была ўчыненая дзяржаве ў выглядзе нясплоты падаткаў то законам павінны быць дэталявана ўэргуляваны парадак кампенсацыі такой шкоды, парадак вызначэньня такой шкоды і крытэрыі віны, як падставы прыцягненьня да адказнасьці. У ідэале, падатковыя і йншыя дзяржаўныя ворганы, на нашую думку, мусяць быць выняты з удзельнікаў працэдуры банкруцтва. Падатковым ворганам павінен быць прадстаўлены асобы і спецыяльны меканізм прыцягненьня да адказнасьці асобаў, якія ўчынілі дзяржаўным інтарэсам шкоду ў выглядзе неатрыманых падаткаў з падставы незаконных дзеянняў такіх асобаў.
Калі вярнуцца да йснуючай сітуацыі, то трэба прызнаць, што зараз ёсьць практыка аб’ектыўнай інкрымінацыі адказнасьці за нясплочаныя падаткі, такая практыка грунтуецца на літаральным трактаваньні палажэнняў п.3, арт. 38 Падатковага кодэкса Рэспублікі Беларусь. Ёсьць у збанкрутаванай фірмы несплочаны падатак – ёсьць субсідыйная адказнасьць. Нават без наяўнасьці віны ці парушэньня заканадаўства. Але ці заўсёды такія запазачынасьці перад бюджэтам з’яўляюцца сьледзтвам наўмысных і незаконных дзеяньняў дырэктара ці ўладальнікаў фірмы?
Напрыклад уявім сабе сітуацыю:
1. Фірма пачала бізнэс і закупіла на 300 рублей тавару з адтэрміноўкай плацяжу.
2. Фірма прадала гэты тавар тром разным купцам за 460 рублёў.
3. Фірма атрымала 120 рублёй ад аднаго з купцоў у якасьці аплаты за тавар.
4. З гэтых 120 рублёў фірма сплаціла на 80 рублёў фонд заробкаў і ФСАН, на 20 рублёў аплаціла офіс і камуналку й на 20 разлічылася з дастаўшчыкам.
5. Наступіў тэрмін аплаты падатку.
6. Наступіў тэрмін выплаты па дамовам з дастаўшчыкамі.
7. Купцы ня здолелі выплаціць грошы за прададзены тавар і фірма не здолела аплаціць падаткі ў бюджэт і разлічыцца з дастаўшчыкамі.
8. Фірма банкрут.
Як бачна з гэтага прыкладу, віны дырэктара, як гэткай у банкруцтве фірмы можа й ня быць, таксама як і удзельнікаў фірмы. Нельга ставіць у правіну дырэктару выплаты працаўнікам і часткова дастаўшчыкам, бо на той момант час выкананьня падатковых абавязкаў яшчэ не наступіў, а дырэктар разлічваў атрымаць грошы ад сваіх кліентаў. Няздольнасьць выплаціць своечасова грошы крэдытора – гэтая тая рызыка, якая цалкам натуральная для прадпрымальніцкай дзейнасьці. Гэта не сацыялістычная гаспадарка – дзе плацяжы паміж суб’ектамі заўсёды запланаваны й загадзя размеркаваны. Прыцягненьне ж без наяўнасьці віны да выкананьня абавязкаў за йншую асобу – гэта не ёсьць ідэалам прававой нормы, бо парушае фундаментальныя палажэньні аб натуральнай справядлівасьці.
Падатковыя органы мусяць усьведаміць думку аб тым, што падактовае адміністраваньне мае ў тым ліку й рызыку невыплаты некаторай сумы падаткаў па аб’ектыўных прычынах і віны нікога тут німа, таму субсідыйная адказнасьць за невыплаты падаткаў павінна наступаць толькі ў тым выпадку, калі падатак быў невыплачаны безпадстаўна, напрыклад, з прычыны вываду актываў, альбо йншых сьвядомых і паза-законных дзеянняў накіраваных на атрыманьне безпадстаўнай перавагі й выгоды за кошт сумаў, якія належалі да сплоты падаткаў, а прыцягвацца да адказнасьці павінныя перш за ўсё тыя, хто атрымаў ад гэтага напрост альбо ўскосна якую-кольвек выгоду.
Дактрына “здыманьня карпаратыўнай вуалі” можа цалкам працаваць і на падставе дзейнага беларускага заканадаўства. Па сутнасьці, субсідыйная адказнасьць – гэта таксама своеасаблівае зняцьце карпаратыўнай вуалі, але на дадзены момант адной з галоўных хібаў з’яўляецца тое, карпаратыўная вуаль абсалютна не дзейнічае ў выпадках, калі крэдыторамі ў банкруцтве з’ўляецца бюджэт ці падатковая. Такім чынам, п.1, арт. 44 ГК Рэспублікі Беларусь фактычна не адпавядае рэчаіснасьці – бо юрыдычная асоба несамостойна адказвае па сваіх абавязках. Што датычыцца падактовых абавязкаў, то таксама, асобы прыцягнутыя да субсідыйнай адказнасьці не з’яўляюцца згода з арт. 13 ПК Рэспублікі Беларусь – плацельшчыкамі падаткаў і не валодаюць правамі і абавязкамі прадугледжанымі арт. 21-22 ПК Рэспублікі Беларусь.
Таму п.3, арт. 38 ПК РБ – выклікае пэўныя пытаньні, бо менавіта не дзеючай рэдакцыі дадзенай нормы грунтуецца й дзейная практыка – амаль 100% адказнасьці трэціх асобаў за выкананьне фірмаў падактовых абавязкаў. На нашую думку, дадзеная норма вымагае сур’ёзных зьменаў і падставай для “кантынуітэту” падатковых абавязацельстваў на трэціх асобаў мусіць быць не просты факт наяўнасьці запазычанасьці, а факт атрыманьня асобамі, якія працыягваюца да выкананьня гэтага абавязку безпадстаўнай выгоды, альбо факт парушэньня закону, які прывёў да парушэньня правоў падатковых ворганаў.
Павальнае прыцягненьне да субсідыйнай адказнасьці – гэта інтаксікацыя й без таго не вельмі шматлікага бізнэс-асяродзьдзя краіны. Колькасьць бізнэс-актыўных грамадзянаў у любой дзяржаве абмежавана. Навешваньне на йх фінансавых абавязкаў, якія вынікаюць з дзейнасьці іх фірмаў без наяўнасьці віны ці намеру ўчыніць шкоду інтарэсам дзяржавы – вядзе да паніжэньня бізнэс-актыўнасьці, бізнэс-іміграцыі й росту ценявога бізнэсу й колькасьці фірмаў у якіх фармальнымі з’яўляюцца не толькі дырэктары але і намінальныя ўладальнікі. Да таго ж развіваецца прававы нігілізм і канструктыўны падыход да ўзаемадзеяньняў з дзяржаўнымі воргнамі, адбываецца эрозія даверу да дзяржаўных інстутытаў і ругуляцый.
На нашую думку ў пытаньнях аб працягненьні да субсідыйнай адказнасьці не зашкодзіла б і актыўнае выкарыстаньне дактрыны “рызыкі крэдытора”. Аналізуючы некаторыя справы, можна заўважыць, што часам занадта ашчадна ставяцца да інтарэсаў крэдытора. Напрыклад, крэдытор направа і налева прадае тавар з адтэрміноўкай плацяжу, не вельмі ўнікаючы, што за купцы ў яго бяруць тавар і парушае баланс паміж прапорцыямі сумнёўных і надзейных абавязацельстваў дэбітораў сваёй фірмы. А пасьля актыўна заяўляецца ў рэестр крэдытораў ды яшчэ патрабуе прыцягненьня да субсідыйнай адказнасьці дэбітора. Канешне, ёсьць з часоў Старажытнага Рыма залатое правіла: “дамовы мусяць выконвацца”. Але й вызначэньне прадпрымальніцкай дзейнасьці, як дзейнасьці якая ажыццяўляецца на ўласную рызыку таксама ніхто не адмяняў у тым ліку адносна крэдытора, якога ніхто прадаваць тавар ненадзейным купцам на умовах адтэрміноўкі плацяжу ніхто не прымушаў. Выкарыстаньне дактрыны “рызыкі крэдытора” дазволіць у некай меры дысцплінаваць удзельнікаў камерцыйнага абароту й давесьці, што абарона йх інтарэсаў перш за ўсё іх уласная справа і што трэція асобы могуць быць прыцягнуты да субсідыйнай адказнасьці толькі ў выпадку незаконных дзеяньняў, якія выходзяць за мяжу дбайнасьці й разумнай рызыкі ў прадпрымальніцкай дзейнасьці.
Што й у які бок можна зьмяняць? На нашую думку, перад тым як нешта зьмяняць трэба вызначыць падставовыя йнтарэсы ўсіх удзельнікаў праваадносінаў у гэтай сферы й знайсьці разумны баланс і кампраміс. Безумоўнае не можа быць ніякіх зрухаў без надзейнай абароны дзяржаўных і публічных інтарэсаў у гэтай сферы. Простыя паслабленьні ў плане прыцягненьня да субсідыйнай адказнасьці без захавальных механізмаў, якія папярэджваюць злоўжываньне нормамі права дадуць магчымасьць для недабрасумленных удзельнікаў цывільнага абароту шчэ больш атрымаць нічым не абгрунтаваную эканамічную выгоду.
Такімі папяраджальнымі меканізмамі могуць быць:
— Увядзеньне абмежаваньняў на заняцьце дырэктарскіх пасадаў (дыскваліфікацыі на намер заканадаўства Вялікабрытаніі) асобамі, якія дапускалі парушэньне пэўнага заканадаўства й былі прыцягнуты за гэта да адказнасьці, альбо якія не адпавядаюць пэўным крытэрыям кваліфікацыі і цэнзу;
— Стварэньне магчымасьці для кваліфікацыі ў якасьці фактычнага кіраўніка фірмы, фізічнай асобы, якая хоць і не займала афіцыйна пасаду дырэктара але фактычнага кантралявала дзейнасьць фірмы і кіравала ёю ў тым ліку праз падстаўных асобаў.
Таксама ўважаецца мэтазгодным увесьці палажэньне аб тым, што да субсідыйнай адказнасьці можа быць прыцягнута толькі асоба, якая:
а) атрымала з факту банкруцтва фірмы напрост альбо ўскосна безпадстаўныя выгоды эканамічнага ці іншага характару;
б) сваімі ўчынкамі альбо бяздзеяньнем спрыяла банкруцтву арганізацыі, у тым ліку праз нефармальнае кіраваньне ею альбо праз парушэньне законаў.
Нормы ж аб кантынуетэце падатковага абавязку мусяць быць таксама перагледжаныя ў бок абмежаваньня фактаў такога кантынуітэту выпадкамі парушэньня падатковага заканадаўства й атрыманьня з гэтага безпадстаўнай выгоды.
